Er is nu één soort mens, maar dat is niet altijd zo geweest. In het verleden waren er meer soorten. Hoe verder we teruggaan in de tijd, hoe meer ze van ons verschilden. En hoe verder terug, hoe kleiner de hersenen. Wij noemen onszelf wijs en verstandig, maar dat betekent niet dat onze vroegere familieleden dom waren.
Fossielen laten zien dat de ene mensensoort zich heeft ontwikkeld tot een andere. Eerst waren er in Afrika allerlei mensapen en toen kwam Lucy. Daarna kwam Turkana jongen en weer daarna Neanderthaler en ons soort mensen. Bijna elk jaar worden er weer nieuwe fossielen gevonden en wordt het beeld duidelijker hoe we mens zijn geworden.
Wat is een mens?
Een soort aap, ook al is hij niet zo zwaar behaard en loopt hij op twee benen.
Een gewerveld dier met een skelet van bot.
Een zoogdier dat haar kind voedt met melk uit de borsten.
Een denker met een megagroot brein dat zich het verleden kan voorstellen, maar ook de toekomst en het nu.
Een rover, een jager, een vliegenier, een bestuurder, een wetenschapper, een dichter, een schilder, een arbeider, een vader, een moeder, een kind.
Fossielen laten zien dat de ene mensensoort zich heeft ontwikkeld tot een andere. Eerst waren er in Afrika allerlei mensapen en toen kwam Lucy. Daarna kwam Turkana jongen en weer daarna Neanderthaler en ons soort mensen. Bijna elk jaar worden er weer nieuwe fossielen gevonden en wordt het beeld duidelijker hoe we mens zijn geworden.
Er is nu één soort mens, maar dat is niet altijd zo geweest. In het verleden zijn er meer soorten mens geweest. Hoe verder we teruggaan in de tijd, hoe meer ze van ons verschilden. En hoe verder terug, hoe kleiner de hersenen. Wij noemen onszelf wijs en verstandig, maar dat wil niet zeggen dat onze vroegere familieleden dom waren. Kom mee, volg de tijdlijn en maak een reis door de tijd. Maak kennis met Mensaap, Lucy, Turkana jongen, Neanderthaler en met onszelf.
Mensaap
- Kleine hersenen Vier benen
- Gebogen houding
- Lange onderarmen
- Boomnesten voor de nacht
- Eet vooral vruchten, bladeren en wortels
- Geen gereedschap gevonden
Lucy, Australopithecus afarensis (3,7 - 2,9 miljoen jaar geleden)
- Hersenen klein, iets groter dan van mensaap (schedelinhoud 400-500 cl)
- Loopt op twee benen
- Iets voorover gebogen houding
- Lange onderarmen
- Eet vooral planten en vruchten
- Geen gereedschap gevonden
In 1979 werden tijdens een expeditie van Mary Leakey in het Afrikaanse Tanzania meer dan 69 voetsporen gevonden van twee mensen die dicht naast elkaar hadden gelopen. Ruim 3,5 miljoen jaar geleden. Uit de sporen blijkt dat de sporen niet van apen waren want deze dieren hadden op twee benen gelopen. Gelopen! Toen liep de mens dus al. In 1984 vond Donald Johanson in het Afrikaanse Ethiopië een skelet van meer dan drie miljoen jaar oud. 'Laten we haar Lucy noemen,' zei iemand toen ze die avond naar het liedje Lucy in the Sky with Diamonds van The Beatles luisterden. En zo gebeurde het dat Lucy na ruim drie miljoen jaar in de grond te hebben gelegen wereldberoemd werd. Ze was van dezelfde soort die de voetsporen in Tanzania had gemaakt. Een lopende aap en nog maar een beetje mens.
Lucy heeft nog veel weg van de voorouder van mens en mensapen. Kijk maar naar haar lichaamsbouw. Ze is nog niet helemaal mens. Haar soort is de oudste mensensoort op twee benen. Lucy liep rechtop, maar het ging haar nog niet zo makkelijk af als ons. Zij klom nog vaak in de bomen. Haar soort heeft heel lang bestaan, van vier tot drie miljoen jaar geleden.
Reconstructie van Australopithecus afarensis. Collectie Museon-Omniversum
Homo erectus (1,8 miljoen - 250.000 jaar geleden)
- Hersenen veel groter dan van Lucy (schedelinhoud bijna 900 ml)
- Lang en slank lichaam
- Twee benen
- Houding rechtop
- Korte onderarmen
- Voedsel: planten maar vooral vlees
- Werkte met vuur en maakte vuistbijlen
- Wereldreiziger
Homo erectus was meer mens dan Lucy. Hij kon beter bewegen en beter denken. Zijn nakomelingen zijn overal naar toe gegaan. Heel ver weg. Hoe we dat weten? Fossielen van de familie van Homo erectus zijn over heel Afrika gevonden. Maar ook liggen er botten in Europa en Azië. De eerste schedel en botten zijn in het verre Azië gevonden door Eugène Dubois.
Eugène Dubois (1858-1940) wilde de ontbrekende schakel tussen mensaap en mens gaan zoeken. Maar waar? Niet in Nederland, want daar zijn geen apen. Hij vertrok naar Nederlands-Indië waar nog mensapen leven. In 1891 vond hij langs de oevers van de rivier de Solo in Java een kies en een schedelkap en een jaar later een dijbeen. De aapmens van Java is de “missing link”, riep hij. Over de hele wereld gingen mensen op zoek naar andere sporen van onze voorouders. Met elk nieuw fossiel werd duidelijk dat er tussen aapmens en moderne mens niet één schakel zit, maar een lange keten. Door de vondst van Dubois op Java uit de negentiende eeuw te vergelijken met andere vondsten in Afrika bleek dat Dubois geen aapmens had gevonden maar een Homo erectus.
Mary Leakey’s zoon, Richard, en Alan Walker zochten naar fossielen bij het Turkanameer in Kenia. In 1972 ontdekte Kamoya Kimeu van hun team een stukje van een schedel. Later vonden ze nog meer stukjes. Het bleek een skelet van een jongen die zo’n anderhalf miljoen jaar geleden was gestorven. Mens, ja. Grotere hersenen dan Lucy, ja. Net zo groot als de onze? Nee. Ze noemden hem Turkana jongen. Zijn wetenschappelijke naam is Homo erectus, de mens die rechtop loopt.
De naam van deze vroege mens is:
- Homo = mens
- erectus = die rechtop staat
Homo erectus. Collectie Museon-Omniversum
Homo neanderthalensis (220.000 - 27.000 jaar geleden)
- Neanderthaler had grotere hersenen dan zijn voorouders (schedelinhoud tussen 1200 en 1750 cl)
- Kort en gedrongen lichaam
- Lange onderarmen
- At vooral vlees
- Onderdak in eenvoudige huizen en grotten
- Werkte met vuur en maakte vuistbijlen
- Begroef zijn doden
- Spraak onbekend
- Reisde vooral in Europa
Een ver familielid: de Neanderthaler. 27.000 jaar geleden uitgestorven. Wij, moderne mensen, waren er toen ook al. Konden we het goed met de Neanderthalers vinden?
Net als wij stamt Neanderthaler af van de nakomelingen van Homo erectus.
Neanderthaler leefde in Europa en Klein-Azië van zo’n 220.000 tot 27.000 jaar geleden.
Dat was geen gemakkelijke tijd voor een mens. Het was er toen bar en boos.
Koud, ijskoud, want het was de tijd van de ijstijden.
Zijn lichaam heeft zich fantastisch goed aangepast aan het moeilijke leven van toen.
Vanaf zo'n 40.000 jaar geleden heeft ons soort mens samengeleefd met Neanderthaler.
Lang hebben wetenschappers gedacht dat we elkaar hebben gemeden als kat en hond, maar recent DNA-onderzoek heeft aangetoond dat we seks met elkaar hebben gehad. Eén tot vier procent van het genetisch materiaal van niet-Afrikanen is van de Neanderthaler afkomstig.
Neanderthalers waren veel sterker dan wij, maar wij waren slimmer.
Dat gaat niet goed samen. Neanderthalers bleven op dezelfde plek wonen,
Een slimme mens verlegt steeds zijn grens.
Wij zijn de hele wereld over getrokken.
Neanderthalers zijn 27.000 jaar geleden uitgestorven.
De naam van deze mens is Homo neanderthalensis
- Homo: mens
- neanderthalensis: uit de Neandervallei
Reconstructie van een Neanderthalervrouw door Kennis & Kennis. Coll. nr. 163688
Homo sapiens (100.000- nu)
- Grote hersenen (schedelinhoud tussen 1200 en 1600 cl)
- Lang en slank lichaam
- Rechte rug
- Korte onderarmen
- Alleseter
- Bouwt huizen en maakt gebruiksvoorwerpen en kunst
- Spraak
- Wereldreiziger
Zwakker in kracht en met slanker lijf dan zijn tijdgenoot Homo neanderthalensis.
Leefde eerst in Afrika en trok later naar Europa, Azië en tenslotte de Beringstraat over naar Amerika.
Kwam in Europa neanderthaler tegen en leefde er korte tijd mee samen tot neanderthaler op mysterieuze wijze verdween.
Overleefde door zijn hersens te gebruiken en te reizen.
Vanaf ongeveer 30.000 jaar geleden stond deze mens er alleen voor.
Het is een eigenwijs soort mens. Of zijn wil blijve geschieden dat blijft een open vraag.
De naam van deze mens is Homo sapiens
Homo: mens
Sapiens: wijs
Aap op twee benen
De aap en wij. De chimpansee is een aap. De mens eigenlijk ook. Toch lijken we niet op elkaar. Wat hebben wij met de chimp gemeen? Niets. Wat hadden zijn voorouders met de onze gemeen in een ver verleden? Alles. Toen waren we nauwelijks verschillend. Niet in uiterlijk en ook niet in getal. Onze voorouders waren anders dan chimp en mens nu zijn. De chimp is dezelfde lange weg van de evolutie gegaan als wij. Chimps bewegen zich nog steeds voort op vier benen, hebben andere handen, denken anders, eten anders, leven anders dan wij, maar we hebben wel hetzelfde vertrekpunt en dat is ongeveer zes miljoen jaar geleden.
De handige mens
De mens werd niet van de ene dag op de andere handig. Dat heeft heel lang geduurd. Daar was veel aanpassing voor nodig. Onze verre voorouders hadden geen wendbare duim aan hun hand. Ook hun kleinere hersenen beperkten de handigheid. Handig ben je pas echt als alles aan het lichaam en de hersenen meewerkt. Tijdens onze evolutie veranderde het hele lichaam.
Denker
Homo erectus was heel wat pienterder dan de mensaap. Met zijn eenliterhersens was het onze voorouder aardig naar de bol gestegen. Voldoende om met een goed onderstel uit Afrika weg te gaan en Europa en Azië te bereiken. Langzaam maar zeker kregen de schedels meer inhoud en dus meer denkkracht.
Vuurtjesstoker
Alle dieren zijn van nature bang voor vuur. De mens ook. Welke voorouder inzag dat vuur ook nuttig kan zijn, zullen we nooit weten. Erectus gebruikte vuur. We weten dat ook de Neanderthaler goed met vuur om kon gaan. Dat was ook wel nodig want toen deze mens in Europa leefde, kwam er een ijstijd en werd het steeds kouder. Vanaf zo’n veertigduizend jaar geleden hebben wij met de Neanderthalers in Europa samengeleefd. Zij waren veel sterker dan wij en ze hadden ook grotere hersenen. Maar toch zijn ze 27.000 jaar geleden spoorloos verdwenen. Wij zijn er nog. Er moet iets gebeurd zijn… Maar wat?
Spreker
Ook al zien we er allemaal anders uit, de mens is enig in zijn soort. Neanderthaler en erectus zijn lang geleden uitgestorven. We hebben kunnen overleven dankzij onze sterk gegroeide hersenen en de netwerken daarin. Netwerken zijn ook belangrijk tussen mensen onderling. Familie, vrienden, kennissen…. We kunnen overleven omdat we samenleven. Dat is niet makkelijk. Taal helpt. Door met elkaar afspraken te maken, staan we sterker dan alleen. Met taal kunnen we leren van ons verleden en met taal plannen we onze toekomst.