“We hadden geen aspirine, niks.”

Ik werd als verpleger aangesteld en kreeg een band met een rood kruis om mijn arm. Op een gegeven moment braken de tropenzweren uit. De Engelse artsen amputeerden benen aan de lopende band, terwijl de Hollanders met een eetlepel de wonden uitkrabden en die dan met puur permangaan besprenkelden om de zweren tot staan te brengen. Ik kreeg hier ook handigheid in. Verband maakten we zelf. We zaagden pisangstammen in moten, die we te drogen legden. Dan konden we er lange slierten afhalen, die we als verband gebruikten. Verbandgaas maakten we van klamboes, die iedereen moest inleveren. We knipten ze in stukken en kookten ze uit.
Dolf Winkler, Thai-Birmaspoorweg

Een Australische chirurg verrichte iedere dag twee amputaties. Zonder narcose, zonder chirurgische instrumenten, zonder antiseptisch verband. Op een keukentafel in de open lucht. Met zaag en zakmes en met uitgekookte rijstzakken als lakens. Een aantal mannen hield de patiënt vast, kijklustigen stonden er omheen. Tot ver buiten het kamp was het gegil hoorbaar.
Harrie Schurgers, Thai-Birmaspoorweg

Toen kwam de dysenterie. De jongens stierven als ratten. Ondersteken voor de zieken hadden we niet. We maakten ze van bamboe, zodat ze daar hun behoeften in konden doen. Tot overmaat van ramp brak er cholera uit. Tot mijn grote verdriet overleed ook dokter Van der Meulen aan deze rotziekte.
Dolf Winkler, Thai-Birmaspoorweg

Met niets wisten de artsen wonderen te doen. De rustige zekerheid waarmee zij de tenten rondgingen, de temperatuur opnamen, een patiënt de pols voelden, was bemoedigend. Hier en daar spraken ze een paar woorden, schreven wat sterke thee voor of houtskool en al wisten ze zelf dat deze medische zorg slechts karikaturaal kon zijn, ze schiepen een sfeer van vertrouwen, men voelden zich bij hen in goede handen.
Carel Hamel, Thai-Birmaspoorweg

Medische verzorging

De geïnterneerden die van beroep arts, tandarts, verpleegkundige of apotheker waren, oefenden hun beroep meestal ook in het kamp uit. In de meeste kampen was een ziekenhuis(je) of ziekenzaal, maar soms moest men hiervoor het kamp uit. Overal was een groot tekort aan medicijnen en medisch gereedschap. In veel kampen was wel een dieetkeuken aanwezig.

Ziektes

Infectieziekten werden makkelijk verspreid door de vele verhuizingen; de mensen namen ze mee naar het volgende kamp. Dysenterie, buikloop, kwam veel voor. Het werd overgebracht door vliegen, besmette handen, etenspannetjes en zelfs door eten uit de keuken. De mensen hadden last van tropenzweren, beri-beri, geelzucht, nachtblindheid enz. In de kampen in het oerwoud kwam veel malaria voor. Aan het eind van de oorlog hadden veel mensen last van hongeroedeem, een gevolg van het tekort aan voedsel en slechte voeding. Lichaamsdelen zetten zich op door vocht-ophoping.

Jan Kickhefer heeft hier een scène getekend bij de tandarts in een krijgsgevangenkamp op Java. Te zien is een geïmproviseerde behandel- en wachtkamer in één. Het lijkt in niets op de tandartsenpraktijken die wij kennen. Links zijn twee tandartsen aan het werk. De patiënt van de een zit in een provisorische tandartsstoel: een kist waarop een plank als rugleuning is gemonteerd. Er is ook een hoofdsteun, maar die lijkt niet zozeer bedoeld om het voor de patiënt wat comfortabeler te maken. Hij dient er veel meer voor om zijn hoofd te kunnen vastzetten, terwijl de tandarts met zijn gebit in de weer is. Het doet het ergste vrezen voor de andere hulpmiddelen die de tandarts tot zijn beschikking heeft om de kiespijn van zijn patiënten te bestrijden. De andere tandarts op de tekening beschikt over een eetkamerstoel. Met een haakje onderzoekt hij het gebit van zijn patiënt. Ondertussen wachten elf mannen en jongens op hun beurt. In de ruimte klinkt ongetwijfeld flink wat geroezemoes, want de meeste wachtenden zijn druk in gesprek. Bespreken ze hun klachten? Ze zijn hier ongetwijfeld niet voor een halfjaarlijkse controle.

Uit een ander kamp hebben we een getuigenverklaring van Klaas Liesker over de gang van zaken bij de tandarts:
“Ik had een zwerende kies, dus bracht Vader mij naar Van Dien. Hij was militair verpleger geweest en stelde vast dat mijn kies eruit moest. Met een straal chloorethyl gaf hij me de suggestie dat de kies verdoofd was en vervolgens werd deze met veel gekraak getrokken. Vader leefde erg met me mee en stuurde mij met twee aspirientjes naar bed.”

We gaan weer naar de Thai-Birmaspoorweg, naar een potloodtekening van een onbekende maker. We zijn in een barak opgetrokken uit bamboe en riet. Een man zit overeind op zijn brits. Ingevallen gezicht, zijn ribben zijn te tellen. Voordat hij in dit bed terechtkwam, liep hij op krukken. Die staan naast zijn bed, maar ongetwijfeld is hij nu niet meer in staat die te gebruiken. Hij heeft bezoek van een arts, herkenbaar aan de stethoscoop om zijn nek. Een andere man komt aanlopen met een blad met flesjes en potjes. De deken die half over de zieke heen ligt is met lapjes stof hersteld. Ook de korte broek van de arts is geregeld hersteld. De derde man heeft al helemaal geen broek meer; hij heeft niet meer dan een schaamlap aan. Ook schoenen hebben de mannen niet meer. Ze dragen klompen die ze zelf hebben gemaakt uit stukken hout die ze met een leren riempje aan hun voeten houden.